Σεπτέμβριος 2006

Προβλήματα και προοπτικές της σύγχρονης δημοκρατίας κάτω από την οπτική γωνία της παγκοσμιοποίησης

 

  Από ΑΡΒΑΝΙΤΗ ΠΡΕΒΕΖΑΝΟΥ ΕΥΓΕΝΙΑ

 

Περί Δημοκρατίας

      *    Άμεση Δημοκρατία

      *    Έμμεση ή Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία

     Η Αντιπροσωπευτική δημοκρατία

            Η λαϊκή βούληση 

            Η Μεσαία Τάξη

            Ο Καπιταλισμός

Διαφορές Αθηναϊκής με σύγχρονη Δημοκρατία

  

 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

 

Περί Δημοκρατίας

Όταν θέτουμε συζήτηση περί δημοκρατίας είναι  βασικό να  διευκρινίσουμε τι εννοούμε δημοκρατία, την εξέλιξη και τις δομές της.

Η ελληνική λέξη «δημοκρατία» σε ελεύθερη απόδοση σημαίνει ότι ο λαός (δήμος) κατέχει την πολιτική εξουσία (κράτος) όπου «λαός» σήμαινε και σημαίνει, το σύνολο των πολιτών. Η δημοκρατία προέκυψε από νίκη του λαού μέσα από μια ταξική πολιτική πάλη με τους ελίτ-ευγενείς, για τον ορισμό του κράτους και τη διατήρηση της ελευθερίας και της ισότητας  δικαιωμάτων των πολιτών. Οι πολίτες έχουν το δικαίωμα δε, να ασκούν τα πολιτικά τους δικαιώματα, ανεξαρτήτως κοινωνικο-οικονομικής κατάστασης. Επιπλέον η δημοκρατία, παρέχει ίσα δικαιώματα έκφρασης της γνώμης του πολίτη, για τον καθορισμό όποιας κρατικής πολιτικής.

Συνεπώς, η δημοκρατία, δεν είναι μόνο ένα πολίτευμα ή ένας τρόπος διακυβέρνησης. Πρόκειται για βιωμένη και συνειδητή αντίληψη, που οδηγεί σε συγκεκριμένο τρόπο ζωής των πολιτών.

 

ΆΜΕΣΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Άμεση Δημοκρατία είναι  η «δίχως διαμεσολαβήσεις έκφραση της λαϊκής βούλησης εξιδανικεύεται ως εκδήλωση αυθεντικής και γνήσιας πολιτικής συμπεριφοράς» υποστηρίζει ο Rousseau, στους «Κανόνες Κοινωνικού Συμβολαίου».

Η άμεση δημοκρατία, είναι σύστημα το οποίο εφαρμόστηκε στην αρχαία Αθήνα και υπήρξε η μοναδική περίπτωση πραγματικής δημοκρατίας, όπου η συμμετοχή των πολιτών δεν ήταν αντιπροσωπευτική, αλλά άμεση. Εφαρμόστηκε ιδίως τον 5ο αιώνα π.Χ., το "χρυσό αιώνα" του Περικλή) στην αποικία της Θούριοι στην Κάτω Ιταλία και έγινε γνωστή και σαν Αθηναϊκή Δημοκρατία.

Τα διάφορα θέματα ετίθεντο στην εκκλησία του Δήμου, όπου ψηφίζονταν ή όχι, και αυτή η διαδικασία γίνοταν σύμφωνα με τη βούληση της πλειοψηφίας των ίδιων των πολιτών και όχι μέσω αντιπροσώπων τους.

Ο Αριστοτέλης αποκαλούσε το πολίτευμα της «ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ» και «ΙΣΟΝΟΜΙΑ» (Ηρόδ. Γ΄ 80-83), το χώριζε δε σε πέντε υποδιαιρέσεις. Αυτές ήταν η Δημοκρατία ισότητας, αδιακρίτως ίσα δικαιώματα, η Δημοκρατία καθοριζόμενη από μικρά κοινωνικά τμήματα, η Δημοκρατία καθοριζόμενη από άμεμπτους πολίτες, η Δημοκρατία καθολικής συμμετοχής και τέλος η οχλοκρατία τα ψηφίσματα της οποίας, υπερέβαιναν των νόμων.

Πάνω από το μισό του πληθυσμού της αρχαίας Αθήνας ήταν δούλοι ή  μέτοικοι χωρίς πολιτικά δικαιώματα, ενώ και οι γυναίκες και τα παιδιά των ελεύθερων δεν ήταν πολίτες.  Υπέρ της δημοκρατίας ήταν μικροϊδιοκτήτες και ακτήμονες.

Εναντίον της δημοκρατίας ήταν αριστοκράτες και ιδιοκτήτες γαιών και δούλων.

Ωστόσο, τα πλεονεκτήματα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας ήσαν ξεκάθαρα, αφού σε περίπτωση σύγκρουσης των συλλογικών δικαιωμάτων του σώματος των πολιτών ή των ατομικών δικαιωμάτων των μη-ελίτ πολιτών, επιβαλλόταν η περιστολή των προνομίων των ελίτ πολιτών και της ελίτ συνολικώς.

Επειδή η δημοκρατία είναι εκείνο το πολίτευμα που η εξουσία πηγάζει από το λαό, το δημοκρατικό πολίτευμα βρίσκεται συνεχώς σε κίνδυνο. Αυτή είναι η φύση του. Είναι μια διαδικασία και όχι μια κατάσταση. Απαιτεί ενεργή προσπάθεια και αφοσίωση των πολιτών.

O J. Ober παρατηρεί, στη «Συστηματική ανατομία» του για την κλασική αθηναϊκή δημοκρατική παράδοση (Mass and Elite in Democratic Athens), ότι ακόμα με μόνο την πολιτική συμμετοχή των εκλεκτών-ελίτ στη μάζα των πολιτών, κατόρθωνε, με τρόπο αξιοθαύμαστο, να διατηρείται μια ισορροπημένη και με ακριβή αίσθηση του μέτρου, πολιτική συμπεριφορά.

Η κατοχυρωμένη θεσμικά πολιτική ισότητα, δηλαδή, η δυνατότητα όλων των πολιτών να συμμετέχουν εξίσου στην προετοιμασία και τη λήψη πολιτικών αποφάσεων, μπορεί στην Αθηναϊκή δημοκρατία, να μην  απέκρυπτε τις κοινωνικές εντάσεις και ανισότητες που προέρχονταν από τη διαφορετική κοινωνική και οικονομική κατάσταση των συμμετεχόντων, ωστόσο με τρόπο αξιοθαύμαστο δεν οδηγούσε στη διάσπαση του κοινωνικού ιστού, ούτε στην υπονόμευση της κοινωνικοπολιτικής ισορροπίας.

 Από την μετα-αθηναϊκής δημοκρατίας εποχή έως σήμερα  ασκήθηκε η «αστικού τύπου», Έμμεση Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία.

 

 

ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Οι σύγχρονες αστικού τύπου δημοκρατίες, σε όλο τον κόσμο, στηρίζονται στην δυτική έννοια της αντιπροσώπευσης.

Η Αντιπροσωπευτική δημοκρατία είναι το πολίτευμα όπου κυβερνά ο λαός μέσω Αντιπροσώπων. Δηλαδή, ο λαός μπορεί και εκλέγει, ανάλογα τον τύπο, Πρόεδρο, Πρωθυπουργό, Βουλευτές. Αυτοί ασκούν είτε την εκτελεστική είτε τη νομοθετική εξουσία. Στην εποχή μας έχει παγιωθεί η αντιπροσωπευτική ή  έμμεση Δημοκρατία.

Tα Κοινοβούλια παρουσιάζονται, σαν εκφραστές της λαϊκής βούλησης, και γίνονται ο μοναδικός πόλος εξουσίας, εγκαθιδρύοντας τη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία, όπου ο λαός κυβερνά, δια των αντιπροσώπων του (ανάθεση), τους οποίους επιλέγει με εκλογές.

Η Κοινοβουλευτική Δημοκρατία, ανάλογα με τον εγγυητική της ηγεσία, παρουσιάζεται με διαφορετικές  μορφές συστημάτων, είτε σαν Βασιλευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία, είτε σαν Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία είτε και σαν Προεδρική Δημοκρατία.

Το Προεδρικό δε, σύστημα, αν και συχνά αποκαλείται από πολλούς ως εκλεγμένη συνταγματική μοναρχία, είναι το σύστημα που έχουν οι περισσότερες χώρες του κόσμου, καθώς και η Ελλάδα. Αυτού του τύπου η δημοκρατία ίσως να επιβάλλεται και από την γιγάντωση των σύγχρονων μεγαλουπόλεων, ουσιαστικά δεν διασφαλίζει την έκφραση της λαϊκής βούλησης, πολλές φορές ούτε καν της πλειοψηφίας.

 

ΛΑΪΚΗ ΒΟΥΛΗΣΗ

Σήμερα δυστυχώς, οι πολίτες στις περισσότερες δημοκρατικές κυβερνήσεις, αισθάνονται πως οι νόμοι και τα διάφορα ψηφίσματα είναι κάτι έξω από αυτούς, αφού δεν είχαν καμία ενεργό συμμετοχή στην ψήφιση τους. Ίσως αυτός να είναι και ένας λόγος, που υπάρχει και μια διάχυτη ανυπακοή στους νόμους, από πλευράς των πολιτών.

Η δημοκρατία συνεχώς κρινόμενη και ελεγχόμενη είναι πραγματική μόνο αν έχουν διασφαλιστεί όλες εκείνες οι προϋποθέσεις, για την απρόσκοπτη έκφραση της βούλησης της πλειοψηφίας του λαού.  Αλλά ποιο είναι το ουσιαστικό περιεχόμενο της βούλησης των πολιτών και πως μπορεί να εκφράζεται στη κοινωνική πραγματικότητα; Εδώ διαπιστώνουμε ότι η λαϊκή βούληση, αποτελεί το σημαντικότερο στοιχείο στη σύγχρονη πολιτική θεωρία και πρακτική θεμελιώνοντας και νομιμοποιώντας την Δημοκρατία.

Πώς όμως μπορεί να διαμορφώνεται σε ρεαλιστικό επίπεδο, ταυτόχρονα με την ανάπτυξη των μαζικών μέσων επικοινωνίας, πως μπορεί να οργανώνεται και να εκφράζεται αντικειμενικά η λαϊκή βούληση; Και ποιες μπορούν να είναι οι θεσμικές ρυθμίσεις οι οποίες την κατοχυρώνουν;

 

ΜΕΣΑΙΑ  ΤΑΞΗ

Το δημοκρατικό πολίτευμα που έχει επικρατήσει στις χώρες της Δύσεως κατά τον 20ό αιώνα, είναι συνάθροιση της ύπαρξης μεγάλων στρωμάτων μεσαίας κοινωνικής και οικονομικής δυνάμεως. Είναι σαφές ότι, η δημοκρατία δεν μπορεί να λειτουργήσει σε εθνικό ή διεθνές επίπεδο χωρίς την ύπαρξη μιας οργάνωσης, η οποία θα καθιστά δυνατή την ιεράρχηση των πολιτικών αιτημάτων, που αντιμετωπίζονται με αντιπροσώπευση, από μικρο-πολιτικά ως μακρο-πολιτικά προβλήματα. Διαπιστώνουμε ότι, ρυθμιστής και παράλληλη προϋπόθεση της δημοκρατίας, είναι η ύπαρξη μεσαίας τάξεως, η οποία πάντα και σε κάθε περίπτωση έχει συμφέροντα μόνο σε ένα ελεύθερο δημοκρατικό πολίτευμα. Πιθανή καταστροφή της μεσαίας κοινωνικής τάξεως θα συμπαρασύρει μαζί της τόσο το πολίτευμα της έμμεσης δημοκρατίας όσο και το καθεστώς του κράτους δικαίου.

Αυτό μας φέρνει στο νου τον παγκόσμιο και διαχρονικό κανόνα προσεγγίσεως του ιδανικού καθεστώτος, το οποίο μας προτείνει ο Αριστοτέλης λέγοντας ότι: «στην κοινωνία δεν πρέπει οι πλούσιοι να είναι τόσο πλούσιοι και ισχυροί, ώστε να γίνονται αλαζόνες, ούτε οι πτωχοί να είναι τόσο πτωχοί, ώστε να άγονται και να φέρονται.»

Αν λάβουμε σαν  κεντρικό σύστημα την έμμεση (αντιπροσωπευτική) δημοκρατία θα διαπιστώσουμε ότι σαν εκτροπές του δημοκρατικού πολιτεύματος παρουσιάζονται:

α) η δικτατορία - τυραννία όπου η εξουσία ανήκει στον έναν (βασιλεία των πρώιμων κοινωνιών),

β) η ολιγαρχία όπου η εξουσία ανήκει σε λίγους (αριστοκρατία των αξίων πολιτών-ηγετών-υπηρετών του δήμου) και

γ) η αναρχία (οχλοκρατία) της οποίας προηγείται η άμεση δημοκρατία των ίσων και ισαξίων,  δηλαδή η εξουσία στον λαό.

 

ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ

Η δημοκρατία λοιπόν, είναι το καθεστώς που ιστορικά προέκυψε από μιαν εσωτερική κατάληψη της εξουσίας από τον λαό, ενάντια στον βασιλιά ή το αριστοκρατικό ή το ολιγαρχικό σύστημα που υπήρχε προηγουμένως.

Ο λαός αποτελείται από όλους τους ελεύθερους ανθρώπους -επομένως και από τους φτωχούς- οι οποίοι απειλούνται συνήθως με σκλαβιά εξαιτίας των χρεών τους. Κοινωνική και πολιτική συναίνεση μπορεί να υπάρξει, όταν οι πλούσιοι δεν είναι τόσο πλούσιοι ώστε να κάνουν ό,τι θέλουν και όταν υπάρχει μέριμνα για τους πτωχούς, ώστε να μην εξαρτώνται από τους πλουσίους. Αυτό το κοινό συμφέρον στις περισσότερες περιπτώσεις ανευρίσκεται και υπάρχει συμφωνία περί αυτού ανάμεσα στις κοινωνικές και πολιτικές ομάδες.

Αλλά σε άλλες περιπτώσεις τα αντιτιθέμενα συμφέροντα δεν επιτρέπουν την συμφωνία. Εδώ εμφανίζεται ο καπιταλισμός, σαν μια ακόμα εκτροπή του Δημοκρατικού πολιτεύματος, όπου η εξουσία και το κεφάλαιο ανήκει όχι απλά σε ελίτ, αλλά σε μεγάλες εταιρίες και βιομηχανίες (έχοντες και κατέχοντες).

 

Διαφορές Αθηναϊκής με σύγχρονη Δημοκρατία

Στις σύγχρονες δημοκρατίες υπάρχει σαφής διάκριση μεταξύ κράτους, πολιτών και κυβέρνησης και έτσι μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι παρά τις ομοιότητες, σύγχρονης με Αθηναϊκής Δημοκρατίας, υπάρχουν αρκετά σημαντικές διαφορές ως προς την εφαρμογή.

Στη σύγχρονη δημοκρατία, το πολιτικό σώμα και τα μέλη της κυβέρνησης, εκλέγονται από τον λαό ως αντιπρόσωποι του, ο λαός (το σώμα των πολιτών) παραχωρεί (κάτι που δεν γινόταν στην αθηναϊκή δημοκρατία), το μεγαλύτερο μέρος της πολιτικής του εξουσίας στην κυβέρνηση, από τα μέλη της οποίας αναμένεται η χάραξη πολιτικής προς το συμφέρον του κράτους.

Ωστόσο, οι καθημερινές υποθέσεις ενός σύγχρονου δημοκρατικού κράτους διεκπεραιώνονται από μία ελίτ, όπως δικαστικοί λειτουργοί και εκτελεστικά στελέχη, τα οποία, τουλάχιστον εν μέρει, κατέχουν αξιώματα δοτά και όχι αιρετά. Τα καθήκοντα των κυβερνητικών αξιωματούχων είναι σχετικώς σαφή και ενίοτε νομικώς καθορισμένα και οροθετημένα.

 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Περί Παγκοσμιοποίησης

 

 

ΑΡΒΑΝΙΤΗ ΠΡΕΒΕΖΑΝΟΥ ΕΥΓΕΝΙΑ

πρώτη δημοσίευση Δεκέμβριος 2006